Opbouwwerkers, kom uit de kast!

Opbouwwerk undercover

In tal van onderzoeken en publicaties wordt vastgesteld dat met de komst van de Wmo en de invoering van sociale wijkteams het werken aan collectieve arrangementen voor preventie en samenlevingsopbouw nagenoeg is verdwenen. Alle aandacht gaat uit naar ondersteuning van individuen en gezinnen op tal van terreinen, zoals schuldenproblematiek, opvoedingsvragen, jeugdproblematiek, GGZ, Gehandicaptenzorg, ouderenzorg. Movisie, Sociaal werk Nederland en de BPSW komen met halfbakken oplossingen om de wijkteams in te zetten op de vormgeving van de “sociale basis”, op preventie en het vormgeven van sociale netwerken van en voor sociaal kwetsbare mensen. Natuurlijk zijn dit prima activiteiten, maar bij lange na niet voldoende om gemeenschappen in steden, wijken en dorpen daadwerkelijk te versterken. Het doelgericht ontwikkelen en versterken van vitale gemeenschappen doe je er niet maar een beetje bij, dat is een vak apart. En dat vak heet opbouwwerk. Zeker nu tijdens de Corona crisis blijkt hoe cruciaal het belang van lokale gemeenschappen is, is de tijd rijp om opbouwwerk te revitaliseren. Tot nu toe stranden oproepen daartoe in het gelijkheidsdenken over generalistische sociaal werkers, waar geen ruimte is voor structurele en gespecialiseerde inzet door hiervoor toegeruste opbouwwerkers.

De nieuwe spagaat

De integrale wijkteams hebben hun handen meer dan vol aan hulpverlening gericht op individuen en gezinnen. Door alle ondersteuning dicht bij de burgers in de wijken te organiseren, is de toegang enorm verbeterd. Mensen weten de weg goed te vinden, problemen worden eerder gesignaleerd en latente vragen worden manifest. Tegelijk worden de wijkteams geconfronteerd met het vastlopen van de tweede lijn en een harde kern van mensen bij wie de benadering van zelfredzaamheid niet werkt. Door het ontbreken van vitale gemeenschappen hebben kwetsbare mensen geen vangnet meer en is laagdrempelige ontmoeting schaars. Dit verhoogt weer de druk op individuele hulpverlening. Gemeenten vragen aan de welzijnsinstellingen om meer werk te maken van aan preventie en collectieve arrangementen met als doel de druk op de individuele vraagstukken te verminderen. Een wrange opdracht na jarenlange bezuinigingen op collectieve voorzieningen.

Jos van der Lans: herwaardering opbouwwerk

In zijn participatielezing “De marktwerking voorbij¹” constateert Jos van der Lans dat de vergaande privatisering en marktwerking in zorg en welzijn hun langste tijd hebben gehad. Een terechte constatering en wat mij betreft waren we nooit begonnen aan het vermarkten van het sociale domein. Schaalvergroting en doorgeschoten beheersbaarheid hebben de ziel uit het werk gehaald van een branche die dreef op engagement met kwetsbare mensen en liefde voor het werk. Hopelijk worden deze weer omarmd als we de juiste lessen uit de Corona crisis gaan trekken.

Maar liefst vier van de tien handreikingen waarmee Jos van der Lans zijn participatielezing 2020 afsluit, gaan over een professionele aanpak van samenlevingsopbouw. Hieronder de een selectie:

1. Werken aan gemeenschapsvorming

(…) ”door voorbij het individu te kijken, door netwerken in te schakelen en zo nodig te versterken, door daar ook het ondersteuningsproces op te richten, wek je krachten op die een hulpverlener als een passant met chronisch tijd tekort zelf niet kan opbrengen.”(….) “Maak de kring groter is een oproep om uit de individualiseringstrechter te treden en de sociologische verbeeldingskracht aan het werk te zetten. Dat is een professionele vaardigheid waarvoor wijkteams de komende jaren de laboratoria moeten gaan vormen”.

2. Een vruchtbare sociale infrastructuur

“We weten wel degelijk wat de voorwaarden en condities zijn waarop burgerinitiatieven kunnen bloeien en groeien. We weten dat toekomstwerkplaatsen met bewoners beweging op gang brengen, we weten dat wijkteams zich graag zouden verbinden met netwerken en organisaties in de buurt, we weten dat de geldstromen die door de wijk gaan op hun rendement aangesproken kunnen worden.”(…) “we weten dat alle betrokken professionals van huisartsen tot wijkverpleegkundigen, heel graag met elkaar zouden willen samenwerken. We weten heel veel, alleen het wordt niet georganiseerd. Dat moeten we dus wel gaan doen. We moeten met al deze betrokkenen het gesprek over samenlevingsopbouw weer gewoon maken”.

3. Presenteer wijkteams als Community workers”

“Het wijkteam is nog geen spin in het web van buurten en wijken geworden. Daarin moet dus geïnvesteerd worden. Wijkteams moeten antennes gaan ontwikkelen die het mogelijk maken om verbindingen te leggen met wat er in de wijk aan netwerken en mogelijkheden is. Dat vraagt tijd, dat vraagt ook inventiviteit om buiten de gebaande paden te treden en naar buiten te treden. Dat vraagt om nieuwe verbindingen van lotgenoten, van het inzetten van ervaringsdeskundigen. Dat betekent ook een herwaardering van het opbouwwerk, niet als een soort klussenbrigade, maar als inventieve onafhankelijke community workers, als een serieus beroep.

4. Verduurzaming frontlinie voor samenlevingsopbouw

Geheel in lijn met het pleidooi van het #Krachtproef collectief energieopbouwwerkers2 ziet Jos van der Lans grote mogelijkheden om de gigantische opgave van de energietransitie als een investering in de samenleving te zien. Hij trekt de parallel met het betrekken van actiegroepen en bewonersorganisaties in de stadsvernieuwingsaanpak uit de jaren ’70, ’80 en ‘90 met ondersteuning van opbouwwerkers.

Opbouwwerk is een vak

Ik ben heel blij met deze handreikingen van Jos van der Lans. Toch zou ik graag een stap verder gaan. Ik pleit voor het opnieuw invoeren van het beroep opbouwwerk in het sociale domein. Ik onderbouw dit pleidooi met de volgende argumenten:

1. Actief burgerschap gaat niet altijd vanzelf
2. Sociale wijkteams zijn onvoldoende toegerust om vitale gemeenschappen te ontwikkelen
3. Opbouwwerk vraagt om specifieke kennis en vaardigheden
4. Financiering en aansturing van opbouwwerk vragen om een andere mindset
5. De vele undercover opbouwwerkers kunnen hun werk met vitale gemeenschappen beter zichtbaar maken.

Ad 1 Een samenleving die actief burgerschap voorstaat, moet hierin ook investeren. Vitale gemeenschappen worden gedragen door actieve bewoners. Gelukkig kent Nederland een rijke

2 Zie: Energietransitie: ertegenaan met opbouwwerk. Paul Vlaar, november 2019

Paul Vlaar